" Wszystko zapowiada się arcyciekawie z tą ewolucją człowieka, w dodatku od samego początku niezwykle. Narodzinom królów towarzyszyły, według legendy dziwne zjawiska; kto wie, czy ewolucyjne narodziny zoologicznego króla – człowieka, nie łączyły się z niezwykłą przygodą. A może zbyt nieumiejętnie zabieramy się do rozszyfrowania własnej genealogii,wykazując wybitny brak inteligencji w tej sprawie ? Z jednym zgodzić się trzeba, że człowiekowi łatwiej badać wszystko wokół siebie niż własną naturę. "
Ks. Prof.Włodzimierz Sedlak
(datowania przybliżone,wszystkie odnoszą się do czasów p.n.e.)
Często zadajemy sobie pytanie, kiedy i jak powstał człowiek ? Czy został stworzony, czy też swoje życie zawdzięcza ewolucji ? Zastanawiamy się gdzie są korzenie współczesnej cywilizacji i jak „to wszystko się zaczęło” ? Ta historia zaczyna się w Sumerze!
Lud Sumerów odkryto przy odcyfrowaniu pisma klinowego. Można powiedzieć że jego istnienie zawdzięczamy precyzyjnym„wyliczeniom” lingwistów. Oni poświęcając się zagadnieniom takim jak pochodzenie znaków, związki językowe i tym podobnym – badając wiele dziwnych faktów, doszli do twierdzenia, że bardzo zagmatwany system pisma (mieszanina pisma literowego, zgłoskowego i piktograficznego) nie mógł w chwili, gdy Babilończycy wkroczyli na pole historii, pojawić się w wykształconej formie od razu. Ten system funkcjonował jako wtórny i naznaczony długą ewolucją nie mógł być produktem pierwotnym. Lingwiści doszli do wniosku, że wynalazcami pisma klinowego nie były ludy semickie jak Babilończycy i Asyryjczycy, lecz stworzył je inny lud, któremu nadano nazwę wziętą z tytułu wczesnych władców południowej części Mezopotamii – „królów Sumeru i Akadu”.
Wykopaliska prowadzone w Mezopotamii odsłoniły inskrypcje i pierwsze widoczne ślady przepowiedzianego ludu Sumerów, co zmusiło badaczy do przyznania, że niektóre ze znalezionych fragmentów pochodzą z 3000 – 4000 roku, czyli są świadectwem kultury starszej nawet od kultury egipskiej. Kopiąc w ziemi mezopotamskiej otrzymywano nowe dowody na żywotność „myślenia” i „czucia” starożytnego w naszej świadomości i podświadomości. Mądrość ta była jednak odziedziczona, pochodziła od znacznie starszego ludu od Babilończyków i starszego od Egipcjan. Światło dzienne ujrzały wielkie budowle, piramidy stopniowe, zikkuraty, inskrypcje i wiele tysięcy zapisanych glinianych tabliczek, dzięki którym prześledzono historię Mezopotamii aż do początków rodzaju ludzkiego. Kultura sumeryjska prowadzi do czasów odległych, początki jej mogą zbiegać się ze stworzeniem świata, a co najmniej do ludzi żyjących po potopie zesłanym przez Boga, który przeżył tylko Noe.
Jednym z wybitnych sumerologów był amerykański uczony Samuel Noach Kramer, który swoje badania oparte na dokumentach Sumerów spisanych na glinianych tabliczkach, przedstawił w książce Historia zaczyna się w Sumerze i wymieniłw niej 27 rzeczy, doświadczeń i zdarzeń po raz pierwszy zarejestrowanych w dziejach ludzkości (nadając im nowoczesne definicje) będących udziałem Sumerów:
„1. Oświata. Pierwsze szkoły. 2. Życie szkolne. Pierwszy przypadek „lizusostwa”. 3. Ojciec i syn. Pierwszy znany wypadek młodzieżowych wybryków”. 4. Sprawy międzynarodowe. Pierwsza „zimna wojna”. 5. Rząd. Pierwszy „dwuizbowy parlament”. 6. Wojna domowa w Sumerze. Pierwszy historiograf. 7. Reformy społeczne. Pierwsza obniżka podatków. 8. Ustawodawstwo.Pierwszy ”Mojżesz”. 9. Pierwszy „precedens” prawny. 10. Medycyna.Pierwsza farmakopea (księga recept lekarskich). 11. Rolnictwo. Pierwszy „kalendarz rolniczy”. 12. Ogrodnictwo. Pierwsze zastosowanie ochronnego cienia w ogrodnictwie. 13. Filozofia. Pierwsza kosmogonia i kosmologia. 14. Etyka. Pierwsze ideały moralne. 15. Cierpienie i pokora. Pierwszy „Hiob”. 16. Mądrość ludowa. Pierwsze przysłowia i przypowieści.17. Ezopika. Pierwsze bajki zwierzęce. 18. Polemika. Pierwsze dysputy literackie. 19. Raj. Paralele biblijne. 20. Potop. Pierwszy „Noe”. 21. Hades. Pierwsza legenda o zmartwychwstaniu. 22. Walka ze Smokiem. Pierwszy „św. Jerzy”. 23. Legendy o Gilgameszu. Pierwsze zapożyczenia literackie. 24. Literatura epicka. Pierwszy wiek bohaterski ludzkości. 25. Do królewskiego małżonka. Pierwsza pieśń miłosna. 26. Spisy książek. Pierwszy katalog biblioteczny. 27. Pokój i harmonia. Pierwszy złoty wiek ludzkości.”
Historia jak można niejednokrotnie się przekonać, czy to na własnej skórze, czy na obcej, jest nauczycielką życia, zatacza szerokie koło i jak mawiali starożytni mędrcy wszystko przychodzi i odchodzi, by znów powrócić.
Kim byli Sumerowie ? Przymiotnik „sumeryjski pochodzi od starożytnej nazwy części Mezopotamii znajdującej się na jej południu.Zapisane w tekstach klinowych wyrażenie KI. EN. GI dokładnie tłumaczy się jako Szumer.
Odpowiedź na powyższe pytanie opiera się z konieczności na porównaniach, intuicji i przypuszczeniach. Jedni uczeni uważają, że Sumerowie przebywali w Dolinie Dwurzecza już w okresie Ubajd (4500 – 3700 r.,najbardziej wysunięte na południe było miasto-państwo Eridu założone ok. 4500 r.) inni, że przybyli do Mezopotamii w okresie Uruk (3750 – 3150 r.), w którym odkryto pierwsze wielkie sumeryjskie budowle, przeważnie świątynie. Powstają wtedy duże osiedla jak Unug (akadyjska nazwa Uruk), Umma, Adab, Larsa, Uri (akadyjska nazwa Ur) i następuje rozwój rolnictwa i rzemiosła, pojawia się specjalizacja pracy i zcentralizowana świątynna administracja. Zaczyna się stosować pieczęcie cylindryczne, ukazują się pierwsze archaiczne tabliczki z pismem obrazkowym jak kwity towarowe i spisy magazynowe oraz listy leksykalne (wykazy znaków czy tematyczne listy wyrazów). Sumerowie dominowali na południu od Nippur aż do zatoki Perskiej natomiast Semici byli liczni między Nippur a dzisiejszym Bagdadem i teren ten zwano Akadem. Istniała też mniejszość rozproszona (proponowano nazywać ten lud Subaryjczykami lub widzieć w nich Ubajdczyków), którą odkryto w autentycznych tekstach sumeryjskich zawierających wyrazy nie będące sumeryjskimi ani semickimi. Różnice pomiędzy tymi ludami nie dotyczą polityki czy kultury lecz języka. Prawdopodobnie wszystkie mogły mieć udział w tworzeniu cywilizacji sumeryjskiej. Język sumeryjski ma wspólne cechy z dużą ilością dialektów rozproszonych po Ameryce, Azji, Afryce, Europie czy Polinezji, lecz jego system fonologiczny jest inny od każdego znanego języka martwego czy żywego. W całym długim okresie od Ubajd po Uruk i Dżamdat Nasr (3150-2900 r.) spotykamy się z niezwykłą ciągłością kulturową i wiele wskazuje, że Sumerowie byli obecni w ziemi mezopotamskiej od kiedy była ona zasiedlona. Mogli być więc jedną z populacji która zajmowała od późnego paleolitu lub neolitu teren Bliskiego Wschodu.
Dżamdat Nasr to okres rozwoju osiedli typu miejskiego: Unug, Umma, Kisz, Nibru (akadyjska nazwa Nippur), Lagasz, Kesz, Adab, Zabalam, Uri, Larsa, Szurupak, Tell Ugair (starożytna nazwa nieznana). Rozwija się pismo, systemy rozliczeń towarowych i listy leksykalne. W pierwszym okresie dynastycznym (3000 – 2900 r.) następuje rozbudowa miast. Powstają duże kanały nawadniające i zaobserwowano znaczny wzrost liczby dokumentów pisanych (m.in. najstarsze teksty z Uri). Drugi okres wczesnodynastyczny, (2700 r. ) to początek gospodarczej i politycznej rywalizacji pomiędzy miastami – państwami. Formy znaków zostają ujednolicone i usystematyzowane, wprowadza się pierwsze elementy pisma sylabowego (fonetycznego). Teksty pisane pojawiają się już w większej ilości i znajduje się pierwsze hymny świątynne. Około 2500 r.spotykamy się z trzecim okresem wczesnodynastycznym, w którym następuje pierwsza próba zjednoczenia Sumeru w jedno państwo ze stolicą w Unug przez króla Lugalzagesi (2350 r.) Ustalił się tutaj system pisma wyrazowo – sylabowego, który stosowano do pełnego zapisu języka mówionego, formy znaków idą w kierunku pisma klinowego. Okres akadyjski (2350 r.) to powstanie jednego państwa Sumeru i Akadu, zjednoczonego przez semicką dynastię Sargona ze stolicą w Agade. Teksty stają się dwujęzyczne (sumeryjsko – akadyjskie) jak i czysto akadyjskie. Znajdujemy tu pierwsze słowniki sumeryjskie z tłumaczeniami na akadyjski. W czasie podboju Akadu (2223 r.) dokonanego przez pochodzące z północnego wschodu ludy górskie Guti, z pożogi wychodzi jedynie autonomiczne miasto Lagasz. Kraj wyzwala król Utuhengal z Unug (2116 r.) Powstaje prawdopodobnie sumeryjska lista królów przed – i po potopowych oraz wiele religijnych i literackich treści. Okres nowo sumeryjski charakteryzuje się rządami III dynastii z Uri (zjednoczenie Sumeru) i jest nazywany „złotym wiekiem” cywilizacji i kultury, w którym występuje bogate piśmiennictwo w postaci m.in. inskrypcji królewskich, utworów literackich ( mity, eposy, hymny i pieśni), dysput filozoficznych, przysłów, bajek, tekstów dydaktycznych, magicznych i wróżebnych oraz prawnych (najstarszy zbiór praw króla Urnammu). Koniec niezależnego państwa sumeryjskiego został spowodowany przez najazd z zachodu, semickich ludów amoryckich, które podbiły Mezopotamię. Powstało kilka małych państw ze stolicami m.in. w Isin i w Larsie. Językiem sumeryjskim już się nie mówi, ale w ośrodkach świątynnych powstaje duży zbiór literatury sumeryjskiej, w formie kopii starszych oryginalnych utworów. Tego typu działania stosuje się jeszcze w II tys. p.n.e. i spotyka się przy powyższych kopiach przekłady akadyjskie. Nie wnoszące wiele do literatury sumeryjskiej pojedyncze jej teksty będące pod wpływem akadyjskim pojawiają się jeszcze w I tys. p.n.e.
Najbardziej doniosłe znaczenie prac wykopaliskowych prowadzonych na Bliskim Wschodzie polegało na odkryciu powiązań pomiędzy Sumerami a innymi cywilizacjami tego rejonu. Rzuciły one m.in. światło na pochodzenie i klimat duchowy w jakim powstało tak ważne dzieło dla naszej cywilizacji jakim jest Biblia. Księgi biblijne zarówno formą jak i treścią wykazują sporo podobieństw z literaturą sumeryjską, która wcześniej już wywarła głęboki wpływ na utwory asyryjskie, babilońskie, hetyckie, huryckie, aramejskie i kanaanejskiebędące właśnie pośrednikami pomiędzy Hebrajczykami a nie istniejącymi już od wielu wieków przed nimiSumerami. Zajmiemy się teraz podobieństwami pomiędzy wersją biblijną a wybranymi dwoma mitami sumeryjskimi, na temat stworzenia świata i człowieka.
W opisie biblijnym po rozdzieleniu światłości od ciemności, następuje drugi dzień:
A potem bóg rzekł: Niechaj powstanie sklepienie w środku wód i niechaj ono oddzieli jedne wody od drugich! Uczyniwszy to sklepienie, Bóg oddzielił wody pod sklepieniem od wód ponad sklepieniem; a gdy tak się stało, bóg nazwał to sklepienie niebem. W trzecim dniu: Bóg rzekł: niechaj zbiorą się wody spod nieba w jedno miejsce i niech się ukaże powierzchnia sucha! A gdy tak się stało, Bóg nazwał tę suchą powierzchnię ziemią, a zbiorowisko wód nazwał morzem.
Poemat sumeryjski „Enki i Ninmah” zaczyna się tak:
W owych odległych dniach, kiedy niebiosa od ziemi zostały [oddzielone],
w owych odległych nocach, kiedy niebiosa zostały rozłączone,
w owych odległych latach, kiedy to losy (bogów) zostały[ ustanowione] (...)
Opis stworzenia człowieka w Biblii znajdujemy następujący:
A wreszcie rzekł bóg: Uczyńmy człowieka na nasz obraz, podobnego nam. (...) Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył: stworzył mężczyznę i niewiastę. Drugi opis: „Gdy Pan Bóg uczynił ziemię i niebo, nie było jeszcze żadnego krzewu polnego na ziemi ani żadna trawa polna jeszcze nie wzeszła – bo Pan nie zsyłał deszczu na ziemię i nie było człowieka, który by uprawiał ziemię i rów kopał w ziemi, aby w ten sposób nawadniać całą powierzchnię gleby – wtedy to Pan ulepił człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza tchnienie życia , wskutek czego stał się człowiek istotą żywą.Potem zasadziwszy ogród: Pan Bóg wziął zatem człowieka i umieścił go w ogrodzie Eden, aby uprawiał go i doglądał.
Teksty sumeryjskie główną rolę w stworzeniu ludzkości przypisują jednemu z czterech bogów stworzycieli, bogowi Enki (w panteonie głównych bogów występował z bogami: An, Enlil i Ninhursanga) któremu pomocną byłabogini Ninmah ( zwana też Aruru, Nintu lub Ninhursanga). W dalszej części poematu „Enki i Ninmah” czytamy:
(...) kiedy (bogowie) Annuna zostali zrodzeni,
a boginie zostały poślubione
i kiedy one zostały rozdzielone między niebiosa a ziemię,
kiedy to boginie zostały zapłodnione i zaszły w ciążę,
[ ...] wtedy bogowie byli zmuszeni do pracy pańszczyźnianej, aby (dla siebie)
zdobywać pożywienie.
Liczni bogowie wzięli się do pracy, ci niższej rangi dźwigali kosze
(tragarskie) t e r h u m (wyraz nie odczytany),
kopali kanały przesypując ziemię do Harali, wywozili glinę,
ale skarżyli się (na swój los).(...)
Wtedy Namma, prarodzicielka, matka wszystkich bogów idąca na ich czele,
Przyniosła ich łzy swemu synowi Enki (mówiąc):
Ty pozostajesz (w łożu) nie przerywając swego snu,
Sam powinieneś wstać[...], ponieważ bogowie, których stworzyłam,[...]
(uskarżają się). (...)
Na słowo swej matki Nammy Enki podniósł się z łoża,
Bóg uderzył się w zamyśleniu [...] rękami po udach,
Wszystkowidzący, Mędrzec, światły opiekun niebios i ziemi, twórca
wszystkiego, zrobił „matrycę”,
[...] którą postawił przed sobą i badał uważnie.
Kiedy Enki twórca przygotował projekt (?),
(zwrócił się) do swej matki Nammy:
„Moja matko, oto istoty, o których myślałaś, zwiąż je pracą pańszczyźnianą
(dla) bogów.
Kiedy ugnieciesz szczypt żyznej gliny z brzegów Abzu
i sporządzisz formę (?) glinianą z matrycy (?), ty sama ukształtujesz
naturę (?) (tych istot),
(zaś) Ninmah będzie ci towarzyszyć, (...)
O moja matko, ustal przeznaczenie (dla tych istot), a Ninmah zwiąże je pracą
pańszczyźnianą dla bogów”. (...)
W innym utworze sumeryjskim, również jest mowa o stworzeniu i w nim także zawarto powody dla których bogowie powołują do życia człowieka. Poemat zatytułowano: Cele stworzenia ludzkości ,cytujemy jego fragmenty poniżej:
(...) Kiedy (bogowie) prawa dla niebios i ziemi ustanowili,
a dla rozlokowania grobli i kanałów brzegi Tygrysu i Eufratu umocnili,
wtedy Enlil rzekł do nich:
„Co chcecie teraz uczynić, co chcecie teraz stworzyć ?
O Annuna, wielcy bogowie,
co chcecie teraz uczynić, co chcecie teraz stworzyć ?
Wielcy bogowie, którzy tam się znajdowali,
(i ) Annuna rozstrzygający losy,
jedni i drudzy odrzekli na to Enlilowi:
„W Uzumua, w Duranki
chcemy zabić bogów Lamga,
a z ich krwi ludzkości dać się wyłonić.
Niech prace bogów będą ich zadaniami.
Niech (ludzie) ustalą na zawsze rowy graniczne,
motykę i kosz do dźwigania damy im w rękę,
aby dla świątyni wielkich bogów,
która dla wyniosłego tronu jest właściwa,
łany do łanów seriami dostarczali (?) (...)
To ( postanowienie) jest niezmienne jak wieczne gwiazdy na niebie.
Aby ludzie święta bogów dzień i noc doskonale (obchodzili),
Wielkie prawa dlatego sami naszkicowali,
An, Enlil,Enki (i) Ninmah, wielcybogowie. (...)
Jak możemy więc zauważyć, Biblia nie wyłoniła się nagle z niczego, lecz korzenie jej wrastały daleko w przeszłość i rozgałęziały się szeroko po Bliskim Wschodzie. Autorzy biblijni przekształcili statyczne motywy i konwencjonalne schematy literatury mezopotamskiej w żywe i dynamiczne dzieło jakim jest znane nam Pismo Święte Starego Testamentu.
W podanych powyżej fragmentach mitów sumeryjskich (bazą była pozycja: Mity Sumeryjskie, w tłumaczeniu Krystyny Szarzyńskiej, W-wa 2000) w nawiasy kwadratowe ujęto tekst zrekonstruowany na podstawie analogii lub innej kopii, natomiast tekst dodany przez tłumacza dla lepszego objaśnienia treści zawarto w nawiasach okrągłych. Podane w tekście cytaty biblijne pochodzą z Biblii Tysiąclecia.
Dla zainteresowanych problematyką starożytnego Wschodu przedstawiam poniżej wybraną bibliografię. Zachęcam do lektury.
1. Apokryfy Starego Testamentu, oprac. ks. R. Rubinkiewicz, W-wa 2000
2. Arnauld Daniel, Starożytny Bliski Wschód, W-wa 1982
3. Bielicki Marian, Zapomniany świat Sumerów, W-wa 1973
4. Bieliński Piotr, Starożytny Bliski Wschód, W-wa 1985
5. Ceram C.W.. Bogowie, groby i uczeni, W-wa 1970
6. Contenau G., Życie codzienne w Babilonii i Asyrii, W-wa 1963
7. Do Boga Pana Mego mów! Babilońskie i asyryjskie hymny, modlitwy, zaklęcia i rytuały. Wybór tekstów, Warszawa 2005
8. Epos o Gilgameszu, tłumacz. K. Łyczkowska, P. Puchta, M. Kapełuś, W-wa 2002
9. Eposy sumeryjskie, przekł. K. Szarzyńska, W-wa 2003
10. Garelli P., Asyriologia, W-wa 1998
11. Gawlikowska Krystyna., Sztuka Mezopotamii, W-wa 1975
12. Gawlikowski Michał, Sztuka Syrii. W-wa 1976
13. Gurney Oliver R., Hetyci, W-wa 1970
14. Hymny I pieśni sumeryjskie, przekł. K. Szarzyńska, W-wa 2005
14. Klengel E., Klengel H., Hetyci i ich sąsiedzi, W-wa 1974
15. Klengel H., Historia i kultura starożytnej Syrii, W-wa 1971
16. Klima Josef, Prawa Hammurabiego, W-wa 1957
17. Kramer S.N., Historia zaczyna się w Sumerze, W-wa 1961
18. Layard A.H., W poszukiwaniu Niniwy, W-wa 1983
19. Łyczkowska K., Szarzyńska K., Mitologia Mezopotamii, W-wa 1981
20. Meuszyński J., Odkrywanie Mezopotamii, W-wa 1977
21. Mierzejewski A., Sztuka Starożytnego Wschodu, W-wa 1981
22. Mierzejewski A., Tajemnice glinianych tabliczek, W-wa 1981
23. Mierzejewski A., Zapisane na glinie, W-wa 1979
24. Mity sumeryjskie, oprac. K. Szarzyńska, wyd. Agade, W-wa 2000
25. Mity akadyjskie, wyd. Agade, W-wa 2000
26. Moscati Sabatino, Świat Fenicjan, W-wa 1971
27. Popko Maciej, Huryci, W-wa 1992
28. Popko M., Religie Azji Mniejszej, W-wa 1968
29. Popko M., Wierzenia ludów starożytnej Azji Mniejszej, W-wa 1989
30 .Popko M., Ludy i języki starożytnej Anatolii, W-wa 1999
31. Ranoszek Rudolf, Rylcem i trzciną, W-wa 1959
32. Roux Georges, Mezopotamia, W-wa 2003
33. Saggs H.W.G. Wielkość i upadek Babilonii, W-wa 1973
34. Stiller R., Gilgamesz, Kraków 2004
35. Szarzyńska K., Sumerica. Prace sumeroznawcze, W-wa 1999
36. Szarzyńska K., Łyczkowska K., Lipinski E., Popko M., Miłość i seks w kulturach Wschodu Starożytnego, W-wa 1996
37. Tyloch W., Odkrycia w Ugarit a Stary Testament, W-wa 1980
38. Zabłocka Julia, Historia Bliskiego Wschodu w Starożytności, W-wa 1987
39. Zawadzki Stefan, Mane, tekel, fares. Źródła do dziejów Babilonii chaldejskiej, Poznań 1996
40. Zawadzki S., Podstawy gospodarcze neoasyryjskiej świątyni, Poznań 1981
Marek Matlak
